Retikülositler olgunlaşmalarını henüz tamamlamamış eritrositlerdir. Çekirdekleri yoktur. Ancak sitoplazmaları ribozom kökenli RNA artıkları içermeyi sürdürür. Retikülositler Kİ’de oluşur. 3-3.5 gün ilikte olgunlaştıktan sonra ÇK’a geçerler. Dolaşımda tam olgun eritrosit halini almaları 1 gün sürer.
Normalde ÇK’da dolaşan eritrositlerin kabaca % 1’i (% 0.5-2.0) retikülosit evresindedir. Bu hücrelerin “retikülosit” olarak adlandırılma nedeni, yeni metilen mavisi ya da parlak krezil mavisi gibi boyalarla, yayma tespit edilmeden boyandıklarında (supravital boyama) içlerinde ince iplikçik ve granüllerden oluşan ağsı (retiküler) bir örgünün görülmesidir.
Çevre kanında retikülositler
MGG ile boyanmış yaymalarda, normal eritrositlerden biraz daha büyük olan retikülositler, eritrositler gibi tam pembe değil, biraz daha mavimsi boyanırlar (bkz Retikülosit ve polikromazi).
Işık saçılımı-flüoresans yöntemi ile çalışan sayıcılar retikülosit sayımı da yapabilir. Bunun için ayrı bir kanalda RNA ve DNA’yı boyayan flüoresan maddeler kullanılır. Bazı sayıcılar retikülositleri olgunluk derecelerine göre ayırabilir. Genç retikülositlerde ağsı yapı, yaşlı retikülositlere göre çok daha belirgindir.
ANEMİLERDE RETİKÜLOSİT SAYIMININ ÖNEMİ
Retikülosit sayımı, yapımı çok basit bir inceleme olmasına karşın, nedense seyrek olmayarak, – bazen hematoloji kliniklerinde bile – ihmal edilir. Retikülosit sayısı, Kİ’nin anemiye yanıtını, bir diğer deyişle ilikteki eritropoetik aktiviteyi gösterir. Orta derecede anemi durumlarında (Hgb <10 g/dL), ilik normal ise, eritropoetin hormonunun etkisiyle, 10 gün içinde eritrosit yapımının 2-3 kat artması beklenir. Akut kan kaybı ya da hemolizden sonra bu yanıtı retikülosit yüzdesinin artması şeklinde görürüz (retikülositoz).
Oysa; örneğin demir, B12 vitamini ya da folat eksikliği sonucu oluşan yapım bozukluğuna bağlı anemilerde bu yanıtı alamayız. Retikülosit sayısı ya normal ya da normalin altındadır (retikülositopeni). Yanıtın alınabilmesi için uygun anemi tedavisinin uygulanması gerekir. Tedavinin 5-7’ inci günlerinde retikülosit sayısı birden fırlamaya başlar (retikülosit krizi).
Eritropoez üzerindeki inhibisyonun ortadan kalktığı durumlarda da retikülosit sayısı artar. İlaçlara bağlı (örn hidantoin bileşikleri) salt kırmızı dizi aplazilerinde (pure red cell aplasia) sorumlu ilaç kesildikten sonra, yıllarca önce bir olgumuzda gözlemlediğimiz gibi, % 30-40’lara varan korkunç bir retikülosit krizi gelişir. Buna ÇK’da olgun ortokromatofil eritroblastlar (eritroblastoz) eşlik eder.
RETİKÜLOSİT SAYISI NASIL BELİRTİLMELİDİR?
Retikülositleri saydıktan sonra, sonucu, bir düzeltme yapmadan, eritrositlerin yüzdesi olarak bildirmek yanlıştır. Örneğin % 1 retikülosit oranı 4 milyon eritrosit sayılı bir hasta için normal, 2 milyon eritrosit sayılı bir hasta içinse düşüktür. Bu nedenle retikülosit yüzdesi HCT değerine ya da eritrosit sayısına göre düzeltilmelidir.
Düzeltilmiş retikülosit yüzdesi. Sayım sonucu elde edilen retikülosit yüzdesi hastanın HCT değerine göre aşağıdaki formülle düzeltilir. Normal HCT % 45 kabul edilir.
Düzeltilmiş retikülosit yüzdesi = Hastanın retikülosit yüzdesi x Hasta HCT ÷ Normal HCT (45)
Mutlak retikülosit sayısı. Sayım sonucu bulunan retikülosit yüzdesi hastanın eritrosit sayısı ile oranlanır. Mutlak retikülosit sayısı µL’deki retikülosit sayısını gösterir. Normalde mutlak retikülosit sayısı 24 bin/µL ile 84 bin/µL arasındadır.
Bazı anemilerde retikülosit sayısının ikinci bir kez düzeltilmesi gerekebilir. Retikülositoz durumlarında, bir diğer deyişle, boyanmış yaymalarda polikromazinin saptandığı durumlarda retikülosit yapım indeksi hesaplanmalıdır.
Retikülosit yapım indeksi (RYİ). (İng. Reticulocyte production index). Retikülositlerin ilikte yaklaşık 3-3.5 gün kaldıktan sonra ÇK’ a geçtiklerini ve çevrede eritrosit olmadan önce ortalama 1 gün daha dolaştıklarını yukarda belirtmiştik. Retikülositlerin ÇK’a 3-3.5 günü doldurmadan daha erken geçtiği, dolayısıyla ÇK’da yaşamlarını 1 günden fazla sürdürdükleri anemilerde, ilikte yapımın gerçekten artmış olup olmadığını, ya da artmış ise ne derece artmış olduğunu saptamak için bu ikinci düzeltme yapılmalıdır.
Anglosakson literatüründe, ilikten erken ayrılıp ÇK’da daha uzun süre kalan retikülositlere “shift retikülositleri” denir (ing. to shift: yer değiştirmek).
Normal çalışan bir ilikte, retikülositlerin ÇK’a erken çıkması artmış eritropoetin uyarısına uygun bir yanıttır. Örn kronik hemolitik anemilerde ilik eritrosit yapımını 6, hatta 7 kata kadar artırabilir. Ancak, bazen çevreye erken çıkışta, ilik yapısındaki bütünlüğü bozan, miyelofibroz, tümör enfiltrasyonu, granülomlar gibi patolojiler sorumludur (miyeloftizik anemiler).
Retikülosit yapımı. Kemik iliğinde ve çevre kanında retikülositlerin olgunlaşması ve çevre kanına geçmesi. HTC düştükçe çevre kanında retikülositlerin yer değiştirmesi sonucu çevre kanında geçirdikleri gün sayısı artar (Shift retikülositler = çevre kanına kaymış retikülositler). “Retikülosit düzeltme faktörü” retikülositlerin çevre kanında geçirdiği gün sayısıdır.
Retikülosit yapım indeksi (RYİ), hastanın düzeltilmiş retikülosit yüzdesi, hastanın anemisinin ağırlık derecesine (HCT’ e) göre belirlenen bir düzeltme faktörüne bölünerek bulunur. Düzeltme faktörü = ÇK’da retikülosit olgunlaşma süresi (gün). Aşağıdaki tabloda HCT değerlerine göre düzeltme faktörleri gösterilmiştir.
|
HEMATOKRİT (%) |
DÜZELTME FAKTÖRÜ (gün) |
|
45 |
1.0 |
|
35 |
1.5 |
|
25 |
2.0 |
|
15 |
2.5 |
Normalde RYİ 1.0 ile 2.0 arasında olmalıdır. Değerin bir birimi yoktur.
RYİ > 2.0 : İlikte eritrosit yapımının arttığını gösterir. Örn: hemoliz, akut kan kaybı.
RYİ < 1.0 : İlikte eritrosit yapımının azaldığını gösterir. Örn demir eksikliği anemisi, aplastik anemi.
Önemli not: ÇK yaymalarında polikromazinin görülmediği durumlarda RYİ’nin hesaplanması gerekmez.
Bir örnek vermek gerekirse; retikülosit yüzdesi 5, hematokrit % 25
Düzeltilmiş retikülosit yüzdesi: 5 x 25 ÷ 45 = 2.8
Retikülosit yapım indeksi: 2.8 ÷ 2 = 1.4
Sonuç: İlikte yapım normal.