Prof Dr Ayhan Okçuoğlu Çavdar 1930 yılında Adana’da, o sırada başsavcılık yapan, sonradan Yargıtay üyeliğine kadar yükselen bir baba ile kendi deyimiyle (1) ”fedakâr” ev kadını bir annenin çocuğu olarak doğdu. 1947′de İstanbul, Erenköy Kız Lisesi’ni bitirdikten sonra, 1953′de Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesinden mezun oldu. 1953-1956 yıllarında aynı fakültenin Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Kliniğinde (Prof Dr Bahtiyar Demirağ) uzmanlık eğitimi gördü. Tıpta öğretim üyesi olarak çalışmasına ortam hazırlayan nedenlerin başında; insanlara yararlı olmayı düşünmesi, çocukluğundan beri sorgulamayı seven bir mizaca sahip olması, özgürce düşünmek, tartışmak istemesi vardı. Liberal bir ailede, tartışma ortamı içinde büyümesi, meslek seçimini kendisinin yapmasına olanak sağladı. Araştırmaya, özellikle de kan hastalıklarına, öğrenciliğinden beri hep ilgi duydu. Bunun, kan hücrelerinin mikroskop altındaki ilginç görünümlerini inceleme merakından ve Prof E Frank’ın hematoloji ders notlarını okumasından doğduğunu belirtmiştir (2)
“Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi pediatri asistanlığına girme nedenim, hem pediatri şefi hocamızın daveti, hem de yetişkinlerle ilgilenen çok sayıda hekim olmasına rağmen çocuklarla ilgilenen daha azdı. Çocuk ihtisasım sırasında ‘kan hastalarında trombosit sayısı’ üzerine çalıştım. Kan yaymasını yapardım, ancak değerlendirebilen bir hoca yoktu. Prof Dr Bahtiyar Demirağ hocamıza ‘Yan dal ihtisası için Amerika’ya gitmeyi düşünüyorum’ dedim.” (1).
Uzman olduktan sonra, 1958′de ABD’e giderek Washington Üniversitesi (St. Louis) Çocuk Hastanesi Klinik Hematoloji-Onkoloji bölümünde (Prof Dr. Hartman) üç yıl “fellow” olarak çalıştı. Türkiye’ye dönüp doçentlik sınavını verdikten sonra Fullbright bursu ile tekrar gidip bir yıl süre ile anemili çocuklarda eritropoetin tayini konusundaki araştırmasını tamamladı. 1961′de Amerikan Pediatri Akademisinin “Board” sınavını kazandı. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatri Kliniğinde 1961′de doçent, 1966′da profesör oldu.
“Amerika’dan döndüğümde, çocuk kliniğinde çalışan doktorların çoğu bana “çocukta kanser olur mu?’ sorusunu soruyorlardı. Nitekim izledikleri bir hasta karnı şiş, rengi solgun, kansızlığı olan bir çocuktu. Çocuğun teşhisini sorduğumda Tbc olduğunu söylediler. Türkiye’de Tbc’nin çok yaygın olduğunu anlattılar. Hastanın kemik iliği aspirasyonunu bizzat yaptığımda, çocukta akut lösemi olduğunu saptadım. Preparatı hocaya gösterdim ve durumu anlattım. Sonrasında da lösemili çocuklar için kabilse ayrı bir oda ve birkaç yatak istedim” (1).
Washington Üniversitesi’nde iken Barness Hospital’da bir süre laboratuvarında çalıştığı Prof Dr Virginia Minnich‘in Fullbright bursu ile Ankara’ya gelmesini sağladı (1964). Prof Minnich ve Prof Dr Ayten Arcasoy ile birlikte bilim dalının ilk araştırma laboratuvarını kurdular ve Türk çocuklarındaki toprak (kil) yeme anemisinin oluşum mekanizmasını araştırdılar. Bulumları Prof Çavdar’ ve ark’nı çinko ve diğer eser element eksiklikleri alanında yeni araştırmalara yöneltti. Çavdar ve ark Hodgkin lenfomalı çocuklarda, ardından başka hastalık ve durumlarda çinko düzeylerinin çok düşük olduğunu gösterdiler. İnsanda çinko eksikliğini ilk ortaya koymuş olan (1960) ABD’li Prof Dr Ananda Prasad’ın ilgisini çeken bu çalışmalar 1982 yılında Ankara’da bu konuda uluslararası bir toplantının düzenlenmesi ile sonuçlandı. 1975-1982 yıllarında TÜBİTAK tarafından desteklenen “Pediatrik Hematoloji ve Onkoloji” ve “Çinko Eksikliği” birimlerini kurdu ve başkanlıklarında bulundu. 1987′de Ankara Üniversitesi Rektörlüğüne bağlı olarak “Pediatrik Hematoloji ve Onkoloji Araştırma Merkezi”ni kuran Prof Çavdar 1987-1993 yıllarında bu merkezin başkanlığını yürüttü. 1993′de Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) kurucu üyesi oldu ve aynı yıl seçimle TÜBA başkanlığına getirildi. 1997′de “Tübitak Eser Elementler Çalışma Grubunu’nu kurdu ve başkanlığını yürüttü (1997-2002). Prof Çavdar gene 1997′de ikinci kez TÜBA başkanlığına seçildi (1997-2000). 2000 yılında kendisine Kurucu Başkan ünvanı verildi ve Şeref Üyesi seçildi. 1976′da Tübitak Bilim Ödülünü ve 1979′da Prof İhsan Doğramacı Bilim Ödülünü kazanan hocamız çok sayıda takdir ya da teşekkür belgesi ve şiltin sahibidir. Ayrıca Fullbright (1962, ABD), Aid (1996, ABD) ve Nato (1969, Kanada) burslarını kazanmıştır. 1998′de “hayatları boyunca Atatürk ilkelerinin peşinden gitmiş ve önemli bilimsel çalışmalara imza atmış” sekiz bilim kadını arasında yer alarak İstanbul Üniversitesi Kadın Sorunları Araştırma ve Uygulama Merkezinin “Aydınlanmanın Kadınları” ödülünü almıştır. Başta International Society of Hematology (1970) olmak üzere, çok sayıda uluslararası bilimsel derneğin üyesidir. Aşağıdaki derneklere ise Türkiye’den seçilen ilk üyedir: (Uluslararası Pediatrik Onkoloji Derneği (SİOP) (1976), Amerikan Pediatrik Hematoloji-Onkoloji Derneği (ASPHO) (1980), Uluslararası İnsanlarda Eser Elementler Araştırma Derneği (ISTERH) (1986), ABD’de Children’s Cancer Study Group (1987). Ayrıca Amerikan Pediatri Akademisi (1963-1975) ve New York Bilimler Akademisi /1990-1993) üyeliklerinde bulunmuştur. 1981-1993 ve 1998′de Tübitak “TAG” grubu üyesi olarak görev alan Prof Çavdar 1978-1980 ve 1983-1984 yıllarında Sağlık Bakanlığı “Yüksek Sağlık Şurası” üyeliği de yapmıştır.
Prof Çavdar’ın çeşitli bilimsel ve eğitsel çalışmaları: Pediatrik onkolojinin bir bilim dalı olarak ülkemizdeki ilk kurucusudur (1961). Emekliliğine kadar pediatrik onkoloji ve hematoloji alanında birçok uzman ve öğretim üyesi yetiştirmiştir (1961-1997). Türk Hematoloji Derneği’nin kurucu üyeleri arasındadır. Uzun yıllar derneğimizin 2. başkanlığını yapmış ve ülkemizde düzenlenen birçok uluslararası toplantının organizasyonuna katkıda bulunmuştur. “Davetli konuşmacı” olarak pediatrik onkoloji-hematoloji ve eser elementler alanında, yurtışında, özellikle ABD’de konferanslar vermiştir: “Lymphoma in Turkish children” (MD Anderson Hospital, Houston, Mayıs 1991); “Orbito-ocular Granulocytic Sarcoma in Turkish Children” (Philadelphia Children’s Hospital, Nisan 1988); “Trace Elements (zinc and iron) Deficiencies in Turkey” (University of Washington, Department of Hematology, Seattle, Mayıs 1986); Trace Elements Analysis (retrospective) in Beta Thalassemia” 6. Mediterranean Blood Club (MBC) sempozyumu davetli konuşmacısı (Milano, Ağustos 1991); 1982′de Türkiye’de ilk kez Uluslararası Çinko Sempozyumu’nu düzenlemişitr. İsrail’de Mayıs 1993′de yapılan 8. MBC toplantısında başkanlığa getirilmiş ve 1995′de Göreme’de yapılan 9. MCB Kongresi’ni organize etmiştir. Prof Çavdar 90′dan fazla uluslararası bilimsel toplantıya yaklaşık 130′u aşkın bildiri ile katılmıştır. Prof Çavdar Türk Hematoloji Derneği’nin kurucu üyeleri arasındadır (1967). Uzun yıllar Prof O Ulutin’in yanında 2. başkanlık görevinde bulunmuştur. Prof. Çavdar’ın temel bilimsel araştırma konularını 4 başlık altında toplayabiliriz:
1. Çocukluk çağı akut lösemileri. Türkiye’de “yeni ilaç” ve “tedavi” protokollerinin çoğu ilk kez Dr Çavdar’ın gözetiminde uygulanmıştır. Çavdar ülkemizde sık görülen özel bir AML tipini tanımlamıştır: orbito-oküler granülositik sarkoma ile birlikte olan AML.
“Gözünde tümör çıkan bir hasta için bir hekim arkadaş beni aradı ve kan sayımı yapmamı istedi ve sonuca göre hastanın gözünü çıkartacağını söyledi. Çocukta lösemiden şüphelendim, kemik iliğini inceledim. Akut miyeloid lösemi çıktı…Bu tip hastaları 40 yıl takip ettik. Fırlamış gözleri, kemoterapi ile… tamamen düzeliyordu. Löseminin neden “granülositik sarkoma” denen bu tümörle gözü tutmasının tam izahı yoktu… Hastalarda birçok araştırma yaptık… Kemoterapiye rağmen nüks sıktı. Gelişmiş ülkelerde nadir görülüyordu…”(1).
2. Çocukluk çağı lenfomaları. Lenfomaların, Batı’dan farklı olarak, Türk çocuklarında ikinci en sık görülen habis hastalık olduğunu saptamıştır. Çavdar ve çalışma grubu özellikle Hodgkin hastalığı ve Burkitt lenfoması’nda özgün klinik, epidemiyolojik, viral (EBV) ve moleküler araştırmalar yapmıştır.
3. Eser element araştırmaları. Bu araştırmalar özellikle insanlarda çinko eksikliği konusunda yoğunlaşmıştır. Grubuyla birlikte toprak yeme kansızlığında demir eksikliğine ek olarak çinko eksikliğini Türkiye’de ilk kez gösterendir. Ayrıca Dr Çavdar ve ark ülkemizde çocuk ve gebe kadınlarda daha çok besinsel zeminde gelişen çinko eksikliğini ortaya koymuş, çok sayıda hastalığa (thalassemia major, orak hücre kansızlığı, Hodgkin hastalığı ve diğer habis kan hastalıkları) eşlik eden çinko eksikliğini tanımlamıştır.
4. Anormal hemoglobinler ve thalassemia.
Yukardaki başlıklarda özgün bulumların belirlendiği çalışmalara birçok yayın ve ders kitabında (textbook) çok sayıda atıf yapılmıştır. Yabancı dilde yaklaşık 300 yayını (makale ve basılı bildiri), 2 ingilizce kitabı, 8 monografisi (2′si tek başına, 6′sı çalışma grubu ile birlikte) ve yaklaşık 150 Türkçe yayını vardır. Önce öğrencisi, sonra çalışma arkadaşı olan Prof Dr Şükrü Cin hocasını bize şu tümcelerle tanıtır: “Ayhan Hoca deyince aklımıza tek kelime gelir: ‘Çalışmak.‘ Yıllar önce öğrencileri olan biz arkadaşlarının ondan en sık duyduğumuz cümle ‘İşimize bakalım!” olmuştur. Zira Ayhan Hoca Tıp Fakültesinden mezun olduğu 1953 yılından bugüne kadar ‘bilimsel araştırma, eğitim, organizasyon ve yönetim’ ana ilkelerine dayandırdığı mesleğini, yani “işini” herşeyin üstünde tutmuştur”.(3).
Ne yazık ki, son yıllarını bir Alzheimer’li olarak geçiren hocamız 26/06/2019’da vefat etmiştir.
Prof Çavdar’ın biyografisini 30 Haziran 2012 tarihli TÜBA’dan istifa mektubunun son satırları ile noktalayalım. “Devletimizin kurucusu ve halkımızın kurtarıcısı büyük önder Atatürk’ün yarattığı aydınlık ortamda gelişen bilimsel ve teknolojik atılımlar, Cumhuriyetin ilk on yılında doğan bir bilim kadınının, Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA) ilk on kurucu üyesi arasında yer almasına ve dünyanın ilk kadın bilimler akademisi başkanı olmasına yol açmışsa, bu, büyük önderin önümüze “gümüş tepsi” içinde sunduğu laik, demokratik, sosyal hukuk devleti sayesinde olmuştur. Bu koşullarda, Türkiye Bilimler Akademisi’nde Şeref Üyesi olarak kalmam mümkün olamayacaktır. İstifa zorunda bırakılmış olmaktan son derece üzgünüm ve başkaca bir seçenek de kalmadığından gerekli işlemin yapılmasını, saygı ile arz ve rica ederim.”
- Esra Öz ile Sağlık Gündemi. Tıbbın Duayenleri: Ayhan Okçuoğlu Çavdar. http://fesraoz.blogspot.com.
- Y. Tangün. Prof Dr Ayhan O Çavdar’ın kısa özgeçmişi. THD Haber Bülteni Sayı 5, s 1-2, Ekim 1998.
- Ş Cin. Hocamız Prof Dr Ayhan O Çavdar. THD Haber Bülteni Sayı 5, s 2-3, Ekim 1998.