Maxwell M. Wintrobe (1901-1986)
İlk defa 1926’da, 20. yüzyıl hematolojisinin öncülerinden Maxwell M. Wintrobe kendi adının verildiği tübü geliştirerek hematokrit ölçümünü standardize etmiştir. Daha sonra da bugün eritrosit indeksleri olarak bildiğimiz MCV (mean corpuscular volume = ortalama eritrosit hacmi), MCH (mean corpuscular hemoglobin = ortalama eritrosit hemoglobini) ve MCHC (mean corpuscular hemoglobin concentration = ortalama eritrosit hemoglobin konsantrasyonu) hesaplarını yaparak bu değerlerden MCV’yi anemilerin morfolojik sınıflandırılmasında (normositik, makrositik, mikrositik) kullanmıştır.
Resim 1). Bugün artık kullanmadığımız Wintrobe’un hematokrit tübünde çevrilmiş çeşitli hastalara ait kan örnekleri görülmektedir. A) Normal kan, B) İnfeksiyon anemisi, C) Demir eksikliği anemisi (plazma daha açık renkte), D) Kronik miyeloid lösemi (lökosit sütunu artmış), E) İmmun hemolitik anemi (plazma koyu sarı, bilirubin artmış), F) Pernisiyöz anemi (gene koyu sarı), G) Polisitemi. Gözle bu tüplerde hematokriti, lökosit tabakasını ve plazmadaki bilirubin miktarını renginden ayırt etmek mümkündür. En sağda ayrı duran tüp lökosit sayısı çok yüksek olan KML’li hastadan hazırlanmıştır. Bütün bu örnekler basit bir hematokrit tübünün tanıya götürücü özelliklerini sergiliyor. Wintrobe’un kullandığı cam tüplerin çapı genişti ve santrifüj çok hızlı değildi. Zamanla bu makrohematokrit yönteminin yerini daha yüksek hızda çevrilen kılcal tüpler aldı (mikrohematokrit).
Günümüzde manuel (elle yapılan) yöntemlerle kan sayımı, zahmetli olduğu için, nerede ise unutulmuştur. Manuel yöntemlerin yerini alan otomatik (elektronik) kan sayımı cihazları çok daha doğru, ayrıntılı ve tutarlı (tekrarında aynı sonuçları veren) kan sayımını 1-2 dakikada yaparak çıktısını verebilmektedir. Ancak sonuçlarının değerlendirilebilmesi için cihazların özelliklerini bilmek zorunluluk haline gelmiştir. Manuel yöntemler ve özellikle çevre kanı (ÇK) incelemesi, otomatik kan sayımının hatalı olduğu durumlarda, kontrol için kullanıldığından önemlerini hâlâ sürdürmektedir.
Tam Kan Sayımı
Tam kan sayımının içeriği, kullanılan otomatik kan sayımı cihazlarının markasına, modeline ve laboratuvarların politikasına göre değişmektedir. Eskiden manuel sayımlardaki gereksiz iş yükünü azaltmak için lökosit sayımı, eritrosit sayımı, trombosit sayımı, HGB ve HCT ayrı ayrı istenmekteydi. Gerektiğinde de ÇK yayması incelenmekteydi.
Günümüzde otomatik kan sayımı cihazları eritrosit, lökosit, trombosit sayımı ve HGB ölçümünün yanında eritrosit ve trombosit indekslerini de hesaplamaktadır. Daha gelişmiş cihazlarla lökosit formülü yapılabilmekte, istenildiğinde de retikülosit sayılabilmektedir. Bazı otomatik kan sayımı cihazları ise eritroblast ve immatür (olgunlaşmamış) granülosit ayırımını yapabilmekte, markalarına göre de farklı trombosit ve retikülosit indeksleri ölçülebilmektedir. Dolayısıyla tam kan sayımında ölçülen parametre sayısı değişiklik göstermektedir.
MANUEL KAN SAYIMI TEKNİKLERİ
Manuel kan sayımı, otomatik kan sayımı cihazlarının yetersiz kaldığı durumlarda (örn artefaktlara bağlı yanlış ölçümler) alternatif yöntem olarak kullanıldığından önemini korumaktadır.
Manuel HGB ölçümü
HGB ölçümü fotometreyle (540 nm dalga boyunda) uluslararası referans olarak kabul edilen siyanmethemoglobin yöntemi ile yapılır. Bu yöntemde yapılan değişikliklerle otomatik kan sayımı cihazlarında HGB ölçüm süresi kısaltılmıştır.
Manuel HCT ve Packed cell volume (PCV)
Geçmişte “packed cell volume (PCV)”=sıkıştırılmış eritrosit hacmi ve hematokrit (HTC) aynı anlama geldikleri için eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Bugün PCV’nin yerini HTC almıştır. PCV kan santrifüj edildikten sonra çöken eritrositlerin oluşturduğu kısmın tüm kana oranıdır. Ne denli hızlı çevrilmiş olursa olsun, sıkıştırılmış eritrositlerin bulunduğu sütunda bir miktar daha hapsolmuş (tutulmuş) plazma kalmaktadır. Otomatik sayımda ise; HCT, doğrudan cihaz tarafından ölçülen MCV ve eritrosit sayısından aşağıdaki formülle hesaplanır. Dolayısıyla bu ölçümde, hapsolmuş plazma söz konusu olmadığından, HCT değeri manuel yönteme göre birazcık daha düşük çıkar.
HTC (%) = (MCV (fL) x Eritrosit sayısı (Milyon/µL) / 10
Manuel Eritrosit sayımı
Mikroskopla eritrosit sayımında hata payı yüksektir. Kanın dilüsyonu sırasındaki hatalar dışında, az hücre sayılması gibi yöntemin kendisinden kaynaklanan hatalar da vardır. Ayrıca sonuçların tekrarlanabilirliğinin düşüklüğü ve sayımın zaman alması manuel eritrosit sayımının rutin amaçla kullanımını çok zorlaştırmaktadır. İmpedans yöntemi geliştirildikten sonra, otomatik sayım cihazlarıyla doğru ve çabuk sayım yapma olanağı ortaya çıkmıştır.
Eritrosit indeksleri
MCV, eritrositlerin ortalama hacmini gösterir. Erişkinlerde normal değeri 80–100 fL’dir. Anemilerin sınıflandırılmasında kullanılan bir parametredir. MCV çoğunlukla impedansla ölçülmektedir. Deneyimli bir göz ÇK yaymalarında eritrositleri mikrositik, normositik veya makrositik olarak ayırt edebilir.
MCH, eritrositlerin içerdiği ortalama hemoglobin miktarını gösterir. Normal değeri 30–34 pg (pikogram=10-12 g) dır. MCH genelde MCV’ye paralel sonuç verir. MCV azaldığında (mikrositoz), MCH (eritrositin içerdiği HBG) de azalmış bulunur. MCV yükseldiğinde (makrositoz) MCH de yükselir.
MCHC, HGB miktarı ile bu HGB’i taşıyan eritrosit kütlesi arasındaki oranı belirtir. Bir dL eritrositin HGB miktarını gram (g) cinsinden gösterir. MCHC otomatik kan sayımı cihazlarının kullanılmasıyla önemi ortaya çıkmış bir indekstir. HGB, MCV ve eritrosit sayısı üzerinden hesaplanır. Normal değeri 30-36 g/dL’dir. Bu oran ağır demir eksikliğinde hafif düşük, herediter sferositozda hafif artmış bulunabilir. Bunun dışında neredeyse tüm kan sayımlarında normal sınırlar içindedir. Bu özelliğinden faydalanılarak kan sayımı cihazlarında MCHC bir kontrol parametresi olarak kullanılmaktadır.
Ağır demir eksikliği anemisi ve sferositoz dışında MCHC’nin düşük ya da yüksek çıkması cihazın iyi kalibre edilmemiş olduğuna işaret eder (iç kalite kontrolü kusuru). Doğru kalibrasyona karşın normal sınırlar içinde değilse, HGB, MCV veya eritrosit sayımında bir hata vardır. Nedeninin araştırılması gerekir.
Manuel Trombosit sayımı
Trombositler, kan % 1’lik amonyum oksalat çözeltisi ile eritrosit pipetinde sulandırıldıktan sonra faz kontrast mikroskobunda sayılır. Öte yandan May-Grünwald-Giemsa (MGG) ile boyanmış ÇK yaymalarında trombosit sayısı kabaca tahmin edilebilir. İmmersiyon objektifiyle eritrosit morfolojisinin incelendiği yaklaşık 200-250 eritrositin bulunduğu alandaki trombosit sayısı 20 bin ile çarpılarak hesaplanır.
Manuel Lökosit Formülü
Manuel HCT ölçümü ve lökosit formülü (ÇK yaymalarının incelenmesi) ile pıhtılaşma bozuklukları dışındaki, neredeyse tüm kan hastalıklarına tanı konması mümkündür. Otomatik kan sayımı tarama amacıyla hekimlere yol gösterici olsa da, ÇK yaymalarından sağlanan verilerin yerine geçemez. Ancak bu iki yöntem birbirini bütünler.
Hastasının klinik bulgularını ve kan sayımı sonuçlarını birlikte değerlendiren hekim gerektiğinde laboratuvardan çevre yaymasının boyanmasını isteyebilir. Hematoloji laboratuvarları da oluşturdukları ÇK yayması inceleme kuralları ile hekimin tanı koymasına yardımcı olabilir (bkz Otomatik kan sayımı sonuçlarının değerlendirilmesi).